ανατομία

Η επιστήμη που μελετά τη μορφή και τη δομή των έμβιων οργανισμών. Υποδιαιρείται σε α. των φυτών, α. των ζώων και α. του ανθρώπου. Η τελευταία διαιρείται και αυτή σε δύο βασικούς κλάδους: την περιγραφική και την τοπογραφική. Η περιγραφική ασχολείται με τα διάφορα συστήματα (οστεοαρθρικό, μυϊκό, νευρικό κλπ.) και υποδιαιρείται σε μακροσκοπική, όταν εξετάζει τα παραπάνω συστήματα με σκοπό τη διαπίστωση και την περιγραφή του σχήματος, των μορφολογικών χαρακτήρων, των σχέσεων και των συστατικών μερών τους, και σε μικροσκοπική, όταν επιδιώκει, με μικροσκοπική έρευνα των κυττάρων και των ιστών, να εξακριβώσει την εσωτερική υφή των ίδιων οργάνων. Η τοπογραφική α. αφορά, αντίθετα, τη μελέτη σε μια ορισμένη περιοχή του σώματος, όλων των συστημάτων που υπάρχουν σε αυτή και των μεταξύ τους σχέσεων. Η α. του ανθρώπου ονομάζεται φυσιολογική, όταν μελετά το ανθρώπινο σώμα σε συνθήκες υγείας και το εξετάζει από πολλές απόψεις (ανθρωπολογική, εμβρυολογική, ιστολογική, κλπ.), και παθολογική, όταν αντίθετα ενδιαφέρεται για τον οργανισμό που πάσχει από ανωμαλίες ή έχει προσβληθεί από νόσημα. Η α. τα τελευταία χρόνια έχει επιτελέσει μεγάλες προόδους. Ιστορία.Αποσπασματικές ανατομικές παρατηρήσεις συναντώνται στην προϊστορία όλων των λαών, γιατί ανταποκρίνονται στο έμφυτο ενδιαφέρον κάθε ανθρώπινου όντος να ερευνά και να γνωρίζει τον εαυτό του καθώς και στην πρακτική ανάγκη να γνωρίζει ορισμένα στοιχεία για τη θυσία των ζώων, των οποίων ο διαμελισμός (ανατομή) προηγήθηκε της ανατομής του ανθρώπου. Αν και ο σεβασμός των αρχαίων για τα ανθρώπινα πτώματα αναχαίτισε την ώθηση προς την έρευνα και τη γνώση, ανατομικές έρευνες είχαν ήδη γίνει μεταξύ του 600 και του 350 π.Χ. στην Ελλάδα, όχι μόνο από τον Αλκμέωνα τον Κροτωνιάτη (6ος αι. π.Χ.), που μερικοί τον θεωρούν πατέρα της α., αλλά και από τον Εμπεδοκλή, τον Αναξαγόρα, τον Ασκληπιό και τον Αριστοτέλη. Πραγματική πρόοδος όμως της πρακτικής α. σημειώθηκε τον 4o αι. π.Χ. με την Αλεξανδρινή σχολή, ιδιαίτερα χάρη στο έργο του Ηροφίλη, ο οποίος μελέτησε με επιμέλεια την α. σε ανθρώπινα πτώματα, έκανε τη διάκριση των νεύρων σε αισθητήρια και κινητικά και τοποθέτησε στον εγκέφαλο την έδρα της νόησης και το κέντρο του νευρικού συστήματος. Δυστυχώς, τα τρία βιβλία του Περί Ανατομίας χάθηκαν και στερήθηκε έτσι η ανθρωπότητα από γνώσεις που χρειάστηκε να περάσουν 1.800 χρόνια για να τις αποκτήσει πάλι. Ο σύγχρονός του Ερασίστρατος ανακάλυψε ότι οι φλέβες και οι αρτηρίες ξεκινούν από την καρδιά και όχι από το συκώτι. Και ο ίδιος ο Γαληνός, που γεννήθηκε στην Πέργαμο γύρω στο 130 μ.Χ. και έζησε πολύ στη Ρώμη, αναγκάστηκε να πάει στην Αλεξάνδρεια για να έχει τη δυνατότητα να τελειοποιήσει τις ανατομικές του μελέτες, που είχαν ωστόσο το μειονέκτημα ότι μετέφεραν στον άνθρωπο παρατηρήσεις που έγιναν σε ζώα. Ο Γαληνός έκανε μια συστηματική μελέτη σχετικά με τα οστά και τα βιβλία του θεωρήθηκαν η καλύτερη επιτομή α. της κλασικής αρχαιότητας. Η αυθεντία που του αναγνωρίστηκε σε όλο τον Μεσαίωνα, μαζί με τις ηθικολογικές και θρησκευτικές προκαταλήψεις του (π.χ. θεωρούσε ασέβεια την ανατομή των πτωμάτων), εμπόδισε την ανάπτυξη μιας επιστημονικής α. Ούτε οι Άραβες, όμως, που τόσο είχαν προοδεύσει στην ιατρική, μπόρεσαν να αφοσιωθούν στην πρακτική α., εξαιτίας ανάλογων θρησκευτικών προκαταλήψεων, και ο Κανόνας της Ιατρικής του Αβικένα, που δημοσιεύτηκε γύρω στο 1000 μ.Χ., αν και περιέχει πολυάριθμες πληροφορίες, όχι νέες πάντως, αναφέρεται κυρίως στην α. των ζώων. Τον 11o αι. σημειώθηκε αναβίωση του ενδιαφέροντος για τη μελέτη του ανθρώπινου σώματος στην Ιταλία, στην περίφημη Ιατρική Σχολή του Σαλέρνο, χάρη στην εργασία ενός Σαρακηνού, του Κωνσταντίνου του Αφρικανού, ο οποίος, κατά την παραμονή του στο μοναστήρι του Κασίνο, είχε μεταφράσει στα λατινικά τα κείμενα των Ελλήνων γιατρών, που τα γνώριζε από αραβικές μεταφράσεις. Αργότερα, πλήθος γιατρών του Μεσαίωνα (Γουλιέλμος ντα Σαλιτσέτο, Ρολάντο ντι Πάρμα κ.ά.) διακήρυξαν ότι η α. είναι το ουσιαστικό βάθρο της χειρουργικής, όπως είχε ήδη υποστηρίξει και o ίδιος ο Γαληνός, όταν έγραφε πως «από άγνοια της α. μπορεί να είμαστε υπερβολικά δειλοί στις εύκολες εγχειρήσεις, ασύνετοι και τολμηροί στις πιο δύσκολες και αβέβαιες». Αποφασιστικό στοιχείο για την ανάπτυξη της ανατομικής επιστήμης υπήρξε ένα διάταγμα (1240) του Φρειδερίκου B’, που θέσπισε ως υποχρεωτική την πρακτική εξάσκηση α. στην Ιατρική Σχολή της Νάπολης Ύστερα από μισό και πλέον αιώνα, στην Μπολόνια, ο Μοντίνο ντε Λιούτσι έκανε τις πρώτες ανατομές πτωμάτων για διδακτικούς σκοπούς και το 1316 δημοσίευσε ένα μικρό εγχειρίδιο περί αυτοψίας. Στην Αναγέννηση, την πρόοδο των ανατομικών μελετών, εκτός από το ιδιαίτερο κλίμα της εποχής, ευνόησε επίσης η εξ αρχής ανακάλυψη των πρωτότυπων ελληνικών και λατινικών κειμένων και μια καινούργια στάση της εκκλησίας απέναντι στην ανατομή των πτωμάτων. Μεγάλο ενδιαφέρον για τη δομή του ανθρώπινου σώματος εκδήλωσαν εξάλλου καλλιτέχνες όπως o Άλμπρεχτ Ντίρερ, o Μιχαήλ Άγγελος, ο Ραφαήλ και o Λεονάρντο ντα Βίντσι. Ιδιαίτερα τα ανατομικά σχέδια του Λεονάρντο αποτελούν μία από τις σοβαρότερες προσφορές στην προσπάθεια να απαλλαγεί η ανθρωπότητα από την αδιαφιλονίκητη αυθεντία του Γαληνού, συγγραφέα που κυριαρχούσε για περισσότερα από χίλια χρόνια και την οποία είχε αποδεχτεί o Αβικένας και προσεπικυρώσει ο Μοντίνο. Οι μελέτες του Λεονάρντο για το μυϊκό σύστημα, οι πρωτότυπες μέθοδοι ανατομής και οι ανατομικές του ανακαλύψεις τον τοποθετούν μεταξύ των μεγαλύτερων ανατόμων. Κριτική του Γαληνού σε βάθος έκανε ο Βέλγος γιατρός Ανδρέας Βεσάλιος, ο οποίος από το Παρίσι πήγε στην Πάντοβα, όπου ανέλαβε την έδρα χειρουργικής και α. στο τοπικό πανεπιστήμιο. Για χρόνια εργάστηκε αδιάκοπα ανατέμνοντας πτώματα και περιέγραψε με λεπτομέρειες την εσώτερη δομή του ανθρώπινου σώματος, επεξηγώντας τις εργασίες του με ακριβή σχέδια, από τα οποία άλλα έκανε ο ίδιος και άλλα ο Βέλγος Γιαν Βαν Καλκάρ, μαθητής του Τιτσιάνο. Η εργασία του Περί κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος (De humani corporis fabrica), που δημοσιεύτηκε στη Βασιλεία το 1543, τον ίδιο χρόνο με το Περί της περιστροφής των ουρανίων σωμάτων (De revolutionibus orbium coelestium)του Κοπέρνικου, είναι το πρώτο ουσιαστικό σύγγραμμα α. που βασίστηκε σε απευθείας παρατήρηση του ανθρώπινου σώματος. Αυτή η μέθοδος έρευνας του επέτρεψε να διορθώσει τα σφάλματα του Γαληνού και του Πτολεμαίου σχετικά με την α. μέσα σε σκληρές διαμάχες με τους επιστήμονες της εποχής. Η διδασκαλία του στο πανεπιστήμιο της Πάντοβα προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον σε γιατρούς, καλλιτέχνες και ερευνητές, ξένους και Ιταλούς, και το έργο του συνεχίστηκε από αντάξιους οπαδούς του, μεταξύ των οποίων ο Γκαμπριέλε Φαλόπιο (1523-1562), διάσημος για τις μελέτες του γύρω από τους οφθαλμοκίνητους μυς, το τύμπανο και τα γεννητικά όργανα, καθώς και o Τζιρόλαμο Φαμπρίτσιο ντ’ Ακουαπεντέντε (1533-1619) που δίδαξε α. στην Πάντοβα για 50 χρόνια, έχτισε το ανατομικό αμφιθέατρο που υπάρχει ακόμα και μνημονεύεται για την ακριβή περιγραφή των φλεβικών βαλβίδων. Από τότε, η εξέλιξη της α. δεν γνώρισε ανάπαυλα. Ο Μπερενγκάριο ντα Κάρπι στην Μπολόνια και o Βαρθολομαίος Ευστάχιος στη Ρώμη προώθησαν τις γνώσεις για τη σκωληκοειδή απόφυση και τον θύμο ο ένας και για τους ακουστικούς πόρους ο άλλος. Ο Ευστάχιος είναι επίσης ονομαστός για την ακριβή εικονογράφηση των Ανατομικών πινάκων του. Η νέα α. της Αναγέννησης, και ειδικά οι εργασίες του Βεσάλιου, απέδειξαν ότι o Γαληνός είχε άδικο και τόνισαν την ανάγκη αντιμετώπισης του προβλήματος από την αρχή. Ο Άγγλος Γουίλιαμ Χάρβεϊ, που σπούδασε στην Πάντοβα, συνδύασε την ανατομική παράδοση της Ιταλίας με το νέο ενδιαφέρον για τη μηχανική και την πειραματική επιστήμη που άρχιζε να γεννιέται στην Αγγλία. Το έργο του Για την κίνηση της καρδιάς και του αίματος στα ζώα (1628) είναι συγχρόνως πραγματεία α. και φυσιολογίας, όπου δίπλα στα συνηθισμένα προβλήματα ανατομής και την περιγραφή των μεμονωμένων οργάνων, έκανε μια πραγματική έρευνα του μηχανισμού της κυκλοφορίας του αίματος, έρευνα που βασιζόταν σε πειράματα στα οποία είχε θεωρήσει το σώμα ως υδραυλική μηχανή. Η εφεύρεση του μικροσκοπίου από τον Γαλιλαίο επέτρεψε στον Μαρτσέλο Μαλπίγκι (1628-1694) να αποδείξει τη θεωρία του Χάρβεϊ για την κυκλοφορία του αίματος και να ανακαλύψει την πιο λεπτή υφή των διαφόρων οργάνων δημιουργώντας έτσι τη μικροσκοπική ανατομική μελέτη. Από την πλευρά του, o σύγχρονός του Γκασπάρε Αζέλι (1608-1692) επισήμανε τα λεμφαγγεία, που αργότερα περιέγραψε λεπτομερώς ο Πάολο Μασκάνι από την Πίζα (1752-1815), ενώ ο χειρουργός της Ρώμης Μπερναρντίνο Γκένγκα (1620-1690) δημοσίευσε μία συλλογή ανατομικών πληροφοριών, στην οποία για πρώτη φορά αναφέρθηκε ο όρος της χειρουργικής α. Τον 18o και τον 19ο αι. η τεχνική πρόοδος και η απαγκίστρωση της επιστημονικής σκέψης από προκαταλήψεις φιλοσοφικής ή θεολογικής φύσης οδήγησαν στην κατάταξη της τεράστιας ποσότητας των πληροφοριών που είχαν συγκεντρωθεί και στην υποδιαίρεση της α. σε πολλούς επιμέρους κλάδους. Έγινε ήδη λόγος για τη μικροσκοπική και τη χειρουργική α., που εγκαινιάστηκαν τον 17ο αι. Η ολοένα λεπτομερέστερη μελέτη της τεχνικής της χειρουργικής οδήγησε στη διάκριση της α. σε θεωρητική και πρακτική και έδωσε μεγάλη σημασία στην τοπογραφική α., που είχε ανάμεσα στους πρώτους θεράποντές της τον Βιντσέντσο Μαλακάρνε (1744-1816) και τον Αντόνιο Σκάρπα (1752-1823). Την ανατομικοκλινική μέθοδο μελέτης του πτώματος, ως το ασφαλέστερο μέσο έρευνας των ανατομικών αλλοιώσεων που προκάλεσε η νόσος, εισήγαγε o Τζοβάνι Μπατίστα Μοργκάνι (1682-1771). Εμφανίστηκε έτσι η παθολογική α., που πήρε αυτή την ονομασία γιατί σκοπός της ήταν η διαπίστωση και η εξήγηση των παθολογικών καταστάσεων με την εξέταση των ανατομικών μεταβολών που αυτές προκαλούν στα όργανα και στους ιστούς, μεταβολές υπεύθυνες με τη σειρά τους για τις λειτουργικές αλλοιώσεις που συνθέτουν την κλινική εικόνα κάθε νόσου. Με αυτό τον τρόπο έγιναν οι μεγάλες ανακαλύψεις της κυτταρικής παθολογίας (δηλαδή των εσώτερων αλλοιώσεων των κυττάρων, των ιστών και των οργάνων), χάρη στο έργο του Ρούντολφ Βίρχοβ (1821-1902) και οι όχι λιγότερο σημαντικές για τους υπεύθυνους παράγοντες (βακτηρίδια, μικρόβια) των λοιμωδών νόσων, με το έργο του Λουί Παστέρ (1822-1895) και του Ρόμπερτ Κοχ (1843-1910). Εξάλλου, ο Ξαβιέ Μπισά (1771-1802), συγγραφέας του έργου Γενική ανατομία εφαρμοσμένη στη φυσιολογία και στην ιατρική, άνοιξε τον δρόμο για τη συστηματική α. του ανθρώπου, που προχωρώντας στη μελέτη των φαινομένων της ζωής των κυττάρων έφτανε στον ελπιδοφόρο δρόμο της καλλιέργειας των ιστών· έτσι, από την κλασική στατικήα. του παρελθόντος, έγινε σιγά-σιγά δυνατό το πέρασμα στη σύγχρονη, δυναμικήα. Αυτή την κατεύθυνση ακολούθησε και η κλινική α., που επειδή αντλούσε μέχρι τότε τις παρατηρήσεις της μόνο από το πτώμα, παρουσίαζε αναγκαστικά μια παραμορφωμένη πραγματικότητα και εμφάνιζε αμετάβλητες καταστάσεις που είχαν ακινητοποιηθεί εξαιτίας του θανάτου, ενώ η ζωή είναι κίνηση, αλλαγή μορφής και θέσης. Έτσι δημιουργήθηκαν οι βάσεις της σύγχρονης βιολογικής και λειτουργικής χειρουργικής, που αν και πρέπει να αναφέρεται πάντα στην τοπογραφική α., ως πολύτιμος οδηγός για τον δρόμο που πρέπει vα ακολουθήσει το νυστέρι για να φτάσει στα πιο βαθιά και κρυμμένα όργανα, απαιτεί ωστόσο μελέτη που θα λαμβάνει υπόψη της όχι μόνο τα δεδομένα της φυσιολογικής και παθολογικής α., αλλά και εκείνα που παρέχει η φυσιολογία (μελέτη των οργανικών λειτουργιών), η ακτινολογική α. και, προπάντων, η δυναμική, ζωντανή παρατήρηση των οργάνων, όπως γίνεται κατά τη διάρκεια των χειρουργικών επεμβάσεων. Οι ερευνητές, επομένως, συγκεντρώνοντας την προσοχή τους στην παρατήρηση των ζώντων οργάνων που βρίσκονται υπό την επίδραση των φυσικών νόμων της φυσιολογίας, επεξεργάστηκαν ξανά τα δεδομένα της παθολογίας και απέδειξαν ότι για την πλήρη γνώση ενός οργάνου δεν αρκεί μία απλή ανατομή ούτε το να γνωρίζουμε το όνομά του, τη θέση του, την εξωτερική και εσωτερική διαμόρφωση (μορφολογία) και τις σχέσεις του, λιγότερο ή περισσότερο στενές, με άλλα κοντινά όργανα, αλλά είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε τη σημασία που έχει το όργανο αυτό έχει μέσα στη γενική μορφολογία. Τον καθορισμό αυτό έκανε δυνατό η βοήθεια που προσέφερε η συγκριτική α. και η εμβρυολογία: η πρώτη, υποδεικνύοντας τις αργές και διαδοχικές μεταμορφώσεις που παθαίνουν τα όργανα στο πέρασμα –από τη ζωολογική κλίμακα– από το ένα στο άλλο ζωικό είδος (φυλογενετική ανάπτυξη)· και η δεύτερη, αποκαλύπτοντας τα διάφορα στάδια από τα οποία πέρασαν, στο μεμονωμένο άτομο, τα όργανα από την εποχή της διαφοροποίησής τους έως την πλήρη ανάπτυξή τους (οντογενετική ανάπτυξη). Γενικός ανατομικός πίνακας του ανθρώπινου μυϊκού συστήματος από το έργο του Βέλγου Ανδρέα Βεσάλιου «De humani corporis fabrica» (1543). Ανατομική σπουδή του Λεονάρντο ντα Βίντσι, για τους μυς του άνω άκρου. Απλωμένη σε όλους τους κλάδους του επιστητού, η μεγαλοφυΐα του Λεονάρντο προσέφερε και στην ανατομία αξιόλογη συμβολή. Στα σχέδιά του η διαυγής έρευνα του επιστήμονα συνδυάζεται θαυμαστά με την ευαισθησία του καλλιτέχνη. Ανατομικός πίνακας του Ευστάχιου, αντιπάλου του Βεσάλιου: εξωτερική επιφάνεια των οπισθοπλαγίων μυών, που δεν έχουν απογυμνωθεί από την απονευρωτική μεμβράνη. Οι πίνακες του Ευστάχιου βρέθηκαν και δημοσιεύτηκαν το 1714. «Μάθημα ανατομίας» του Ρέμπραντ (1632). Στον πίνακα αυτό εικονίζεται ο διάσημος Ολλανδός γιατρός, ανατόμος και συγγραφέας σημαντικών έργων Νικόλαος Τουλπ (1593-1674), ο οποίος περιβάλλεται από τους μαθητές του (Βασιλική Πινακοθήκη Μαουρίτσιους, Χάγη· φωτ. Igda). Το αμφιθέατρο της ανατομίας στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια. Από τον Μεσαίωνα κιόλας, η σχολή αυτής της πόλης διακρίθηκε στις ανατομικές μελέτες, ενώ διατηρεί έως σήμερα ιατρική σχολή πανευρωπαϊκής φήμης (φωτ. Gilardi).

* * *

η

1. η τέχνη τής ανατομής, η διενέργεια ανατομής

2. η ανατομική επιστήμη.

[ΕΤΥΜΟΛ. < ανατομή (< ανατέμνω). Η λ. είναι αντιδάνειο, πρβλ. αγγλ. anatomy, σχηματίστηκε αναλογικά προς τα ον. σε -τομία και πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1738 από τον Λ. Πατούσα].